Na mijn studie psychiatrisch verpleegkundige ben ik aan het werk gegaan in de psychiatrie. Eerst als verpleegkundige om daarna opleidingen en cursussen te volgen om uiteindelijk leidinggevende te kunnen worden. Op mijn 26e begon ik met de lerarenopleiding, omdat het leraarschap en het begeleiden van mensen in hun ontwikkeling mij toen al ontzettend boeide. ‘Ieder managementprobleem is een leerprobleem’ sprak de manager van een middelgroot verpleeghuis in mijn sollicitatiegesprek. Het was die visie op management waarom ik, met een lerarendiploma, uiteindelijk werd aangenomen als afdelingshoofd. 

In december 2008 ben ik, samen met mijn partner Sandra, begonnen met Trafieq. Wij waren enkele jaren ervoor opgeleid als trainer voor de Educatieve Maatregelen (EM). De EM zijn de maatregelen die jou worden opgelegd als je ernstige overtredingen begaat in het verkeer of als je wordt aangehouden voor rijden onder invloed van alcohol. Tijdens mijn werk als trainer kwam ik tot de conclusie dat de uitvoering ervan meer gericht kon worden op het individu, op de deelnemer. Ik ben er nog steeds van overtuigd dat de aandacht voor het individu binnen een groepssetting nodig is om tot het gewenste resultaat te komen. Die aandacht uit zich onder andere in klantgerichtheid, een positief mensbeeld en het geloof in dat mensen kunnen en willen veranderen als je maar aan de juiste “knoppen” weet te draaien. Omdat we wisten dat de uitvoering van de EM beter kon, zijn we voor onszelf begonnen. Niet meer roepen dat het anders moet, niet meer in de oppositie maar het zélf anders gaan doen, aan het roer. 

We hebben een netwerk van trainers opgebouwd, waarmee we dezelfde visie deelden. De visie betrof naast de eerder genoemde zaken ook het oordeelvrij zijn naar de deelnemer toe en het richten van de educatie op het individu. In 2011 werd de aanbesteding voor het motivatieprogramma van het Alcohol Slot Programma gegund aan Trafieq. En in 2014 gold dat ook voor de aanbesteding voor alle overige Educatieve Maatregelen van het CBR. Sindsdien is Trafieq in Nederland dé uitvoerder van alle EM. 
De thema’s waar de Educatieve Maatregelen zich op richten (middelengebruik en veilig verkeersgedrag), gold niet alleen voor verkeer. Op de werkvloer bleken dezelfde problemen te spelen. Voor ons gaat het niet alleen om het middelengebruik, maar veel meer om gedrag, over hoe men omgaat met zijn gedrag. Het gaat daarmee over verandering van gedrag. Het is daarmee volkomen logisch dat ons aanbod verbreed is naar gedragsverandering. Gedragsverandering binnen de thema’s vitaliteit, veiligheid en verbinding. Mensen in beweging brengen om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen gedrag, dat is onze missie.

Als je als ondernemer een bedrijf wil opstarten, moet je een rotsvast geloof hebben in je eigen gelijk. Het vergt wilskracht, vasthoudendheid en je moet je er volledig in vast kunnen bijten. Als het bedrijf eenmaal loopt, dan is het tijd om het weer loslaten. Anders kom je niet verder dan tot waar jij het had bedacht. Goed leiderschap vraagt ook van je dat je je eigen geloof soms loslaat of parkeert.

Soms heb je het dus echt nodig om te geloven in je gelijk. Het is niet per definitie fout, maar als je wil ontwikkelen en wil groeien, kun je het beter af en toe loslaten. 

Denkfouten

Het is makkelijk om, op basis van een eerste indruk, een oordeel te vellen over mensen. Bij de Educatieve Maatregelen loop je daar als trainer snel tegenaan, omdat je voor een groep mensen staat die een flinke overtreding hebben begaan. Wanneer je leest waarom een deelnemer een EM opgelegd heeft gekregen, vraag je je al snel af wat voor type deelnemer je nou weer tegenover je krijgt. 

Uit de praktijk blijkt dat je verwachting op basis van de overtreding zelden klopt. Achter iedere overtreding zit een verhaal, een persoon. En dat is altijd meer dan de overtreding op zich. Iedere cursus die ik heb mogen verzorgen zitten vol verrassingen. De deelnemer neemt dat verhaal vaak als legitimering van diens daden, dat is lang niet altijd terecht, maar het verhaal is daarmee niet onwaar. Neem de vrouw die in paniek onderweg na zijn sollicitatie het adres is kwijtgeraakt en omdat adres terug te krijgen bellend door rood rijdt. Of de vader die visite had, de nodige biertjes dronk en dan aan het begin van de nacht gebeld wordt door z’n dochter, die ergens tussen de weilanden is gestrand met een kapotte scooter. 

Dit is een typisch voorbeeld van de fundamentele attributiefout. Deze denkfout zorgt ervoor dat je niet verder kijkt dan één indruk. Je schrijft gebeurtenissen toe aan eigenschappen van een persoon, terwijl er veel andere factoren van invloed zijn op iemands gedrag. Wanneer je deze denkfout maakt, bijvoorbeeld in je werk als trainer, moet je ook het geloof in je eigen gelijk loslaten om de attributiefout te overbruggen.

Zo’n zelfde voorbeeld van een denkfout en heet het ‘endowment effect’.
Deze denkfout zorgt dat je gaat overwaarderen wat je in je bezit hebt. Deze denkfout geldt niet alleen voor spullen, maar ook voor overtuigingen en oplossingen. Het ‘endowment effect’ is een veelvoorkomend risico van ervaringsdeskundigen. ‘Ik weet hoe je moet stoppen met roken, dus zo kan iedereen stoppen’. Maar, iets wat voor jou werkt, dat werkt niet voor iedereen zo. Een rotsvast geloof in jouw eigen ervaring is voor anderen misschien irrelevant.  

De wetenschap komt geen stap verder als ze vast blijft houden aan het gelijk. Geen stap verder is niet helemaal terecht, maar de wetenschap zou afhankelijk zijn van toevalligheden. Ik vermoed dat Newton nog steeds de zwaartekracht had ontdekt omdat het idee van zwaartekracht tot hem kwam toen hij een appel zag vallen uit de boom. Maar zou Einstein verder gekomen zijn als hij had vastgehouden aan het alom heersende idee dat tijd lineair en absoluut is en niet relatief. Of neem zwarte materie, als we vasthouden aan het geloof dat wat we niet kunnen waarnemen er ook niet is, waarom zouden we dan verder nog zoeken?

Het begint dus bij jezelf

Veel van ons werk bij Trafieq is gericht op het veranderen van gedrag. Leren vormt hiervoor de basis, het fundament dat bijdraagt aan veiligheid, vitaliteit en verbinding. Martin Appelo, GZ-Psycholoog en cognitief gedragstherapeut, geeft consulten, lezingen en workshops over allerlei vormen van gedrag. 

Wetenschappelijk onderzoek naar verandering heeft in de ogen van Martin Appelo geleid tot de volgende formule: dΔ = F(iD x D x iA)
Uitgeschreven is de formule als volgt opgebouwd: Duurzame (d) gedragsverandering (Δ) is een functie (F) van de factoren innerlijke drang (iD), discipline (D) en interne attributie (iA).
De formule geeft aan dat duurzame verandering alleen kan slagen wanneer alle drie de factoren (innerlijke drang, discipline en interne attributie) aanwezig zijn. 
Innerlijke drang (iD) is ook wel de lijdensdruk van een persoon, ofwel hoeveel last iemand heeft van het gedrag. Een passend voorbeeld voor innerlijke drang is de roker die een relatie krijgt met iemand die niet rookt en na het roken niet wil zoenen. Roken wordt hierdoor minder aantrekkelijk. Hoe groter de lijdensdruk is, hoe meer een persoon gemotiveerd zal zijn het gedrag te willen veranderen. 
Discipline (D) kun je ook wel zien als het vermogen om weerstand te bieden aan de slechte gewoonte én aan sociale druk. Om bij hetzelfde voorbeeld te blijven: ga je mee met je vrienden om buiten de kroeg te roken, blijf je als enige binnen, of ga je mee en rook je als enige niet? Om de gewoonte van het roken te veranderen, moet je dus kiezen tussen twee minder aantrekkelijke alternatieven. Dit maakt het lastig, en zeker als er daar bovenop nog sprake is van sociale druk.

Interne attributie (iA) is een technische term voor de combinatie van jezelf verantwoordelijk maken voor mislukking én ervan overtuigd zijn dat je het de volgende keer anders gaat doen. Wanneer je met een gelegenheid, zoals een feestje of borrel, toch besluit een sigaret op te steken, is het belangrijk om jezelf als verantwoordelijke te beschouwen voor die keuze. Echter zie je vaak bij rokers het tegenovergestelde, ook wel externe attributie genoemd. Typische voorbeelden hiervan zijn ‘het kwam door de gelegenheid’ en ‘mijn vrienden boden me een sigaret aan, dus ik kon er niets aan doen’. Je schuift het af op andere factoren die buiten jezelf liggen, waardoor de kans groot is dat je later weer terugvalt in het gedrag. 

Wat voor roken geldt, geldt voor veel gedragingen. Een vraag die deze formule van Appelo oproept, is of het dus geen zin heeft om een stoppoging te doen wanneer één of meer van de drie factoren niet aanwezig is. Het antwoord op deze vraag is dat dit niet altijd zo zwart-wit is. 

Is het dan allemaal zinloos? 

Als je Martin Appelo zou willen geloven dan is het antwoord "ja". Hij zegt: "Bespaar je de moeite. Het effect zit namelijk niet in de methode, maar in de mensen om wie het gaat. En die mensen ervaren meestal onvoldoende innerlijke drang, hebben geen discipline, of schrijven de oorzaak van mislukking aan anderen of externe zaken toe. De formule van Appelo geeft dus niet alleen inzicht, ze ontdoet je ook van allerlei ideologische franje." Ik denk daar anders over. Zonder te willen vervallen in spiritualiteit maar een geloof in je (mogelijk) ongelijk helpt. Als ik kan ervaren dat ik ongelijk hebt en leren dat ander gedrag mij wel helpt (iD - innerlijke drang), ik overtuigd kan zijn van mijn persoonlijke effectiviteit (D = Discipline) en besef dat iets leren of ander gedrag vertonen alleen maar met mezelf te maken heeft (iA = interne attributie), dan zal ik leren en dan zal ik mijn gedrag veranderen.

En wat nu als je het eens bent?

Het leren wordt ook belemmerd wanneer het geloof in het eigen gelijk van de trainee overeenkomt met de opvattingen van de trainer. Het geloof in het universeel gelijk zit het werken in de weg. Denk aan een cursus stoppen met roken. Het is nagenoeg ieders mening dat stoppen met roken heel erg moeilijk is. De cursist wil stoppen maar dit is al de tweede cursus, hij heeft al pleisters, acupunctuur, hypnotherapie gedaan, maar ondanks al die inspanningen rookt hij nog steeds. De trainer en de trainee zijn het eens over de stelling “stoppen met roken is moeilijk”. Zowel de trainer en de trainee zullen in dat geval bevestiging blijven zoeken van hun gelijk. Het geloof in dat het wel zou kunnen lukken, dat ze ongelijk zouden kunnen hebben, staat succes in de weg.

De oplossing

Wanneer je beweging wil creëren, dien je eerst het rotsvaste geloof van het eigen gelijk weg te nemen. Dit kun je doen door bewijs aan te leveren van het ongelijk of succesverhalen te vertellen. Onze trainers hebben een scala aan technieken tot hun beschikking om de trainees in beweging te laten komen. Eén van de belangrijkste technieken is de Cirkel van gedragsverandering van Prochaska en DiClemente. Deze twee gedragswetenschappers hebben theorie over gedrag samengebracht in één model. In hun model wordt duidelijk dat gedragsverandering verloopt via zes stappen. Wanneer, hoe snel en in welke volgorde iemand deze stappen zet, varieert. 

Ik neem je mee in de zes stappen van de Cirkel van gedragsverandering, vanuit het voorbeeld van een trainee.

• De eerste stap is de voorbeschouwing. In de voorbeschouwing is de trainee zich niet bewust van een noodzaak tot gedragsverandering. Soms beseft de trainee niet dat hun huidige gedrag tot problemen kan leiden. Er zijn ook trainees die dit in deze fase wel beseffen, maar niet denken dat ze hier zelf een rol in kunnen spelen. Met name in deze fase zit een rotsvast geloof in het eigen gelijk de gedragsverandering in de weg.
• In de stap overpeinzing beseft de trainee dat er nadelen kleven aan zijn gedrag en bedenkt dat er mogelijk een alternatief is voor hun huidige gedrag. Echter ziet de trainee veel nadelen. Werkt het wel voor mij? Kan ik dit wel? Het rotsvaste geloof in het eigen gelijk wordt heroverwogen, maar de kans bestaat dat dit leidt tot een terugkeer in de voorbeschouwing.
• De stap beslissing is de fase waarin de trainee besloten heeft dat er iets moet veranderen. De trainee onderzoekt hoe ze de verandering gaan aanpakken en zet misschien zelfs al voorbereidende stappen.
• In de stap actieve verandering komt de trainee in beweging. De trainee is begonnen met het uitvoeren van nieuw, ander gedrag en het aanleren van nieuwe gewoontes, kennis of vaardigheden.
• De stap consolidatie gaat voor de trainee over het volhouden van het nieuwe gedrag. Volhouden is vaak een lastige stap, omdat duurzame gedragsverandering veel discipline vereist. 
• De terugval is een stap die op ieder moment in dit proces kan optreden, ook na de consolidatie. De trainee valt terug in oud gedrag, vergeet de geleerde theorie of vaardigheden toe te passen. Terugval kan als bevestiging worden gezien van het oorspronkelijke gelijk. Men zit weer in de voorbeschouwing. Maar de trainee kan ook beseffen dat je fietsen niet op een dag leert, en dat vallen er bij hoort, om weer op te stappen en het te blijven proberen.

De Cirkel van gedragsverandering is voor onze trainers een handige tool om te toetsen bij welke stap van de cirkel de trainee zich begeeft en vervolgens te kijken naar wat diegene nodig heeft om naar de volgende stap te gaan. Een techniek die onze trainers gebruiken bij de uitvoering van deze Cirkel van gedragsverandering is motiverende gespreksvoering. Motiverende gespreksvoering wordt door de grondleggers, Miller en Rollnick, gedefinieerd als een samenwerkingsgerichte gespreksstijl die iemands eigen motivatie en bereidheid tot verandering versterkt. Het gaat dus om het vergroten van de intrinsieke motivatie. 

Slot

Al deze technieken die hierboven staan beschreven, helpen ons om mensen in beweging te brengen en om al dan niet tijdelijk hun rotsvaste geloof in hun eigen gelijk los te laten. Het loslaten van jouw rotsvaste geloof in je eigen gelijk is een voorwaarde om te leren. Dit geldt dus niet alleen voor de deelnemer, maar ook voor de trainer zelf. De trainer zal dus ook op enig moment diens rotsvaste geloof in het eigen gelijk los moeten laten. De trainer leert het perspectief van de deelnemer kennen en probeert het gedrag vanuit dat perspectief te bekijken. Pas wanneer de trainer dat lukt, kan die de deelnemer uitnodigen om diens rotsvaste geloof in het eigen gelijk los te laten. Andermans perspectief begrijpen begint bij empatisch luisteren. Empatisch luisteren doe je niet vanuit je eigen perspectief, maar vanuit het perspectief van de ander. Hoe en waarom kijk jij op deze manier tegen dit onderwerp aan? Wat houdt jou nou bezig? Wat betekent dit dan voor jou? Wat heb je nodig? Dat zijn vragen die bij empatisch luisteren passen. Empatisch luisteren helpt je bij het creëren van wederzijds inzicht in elkaars gedachtegang en beweegredenen.

Als je de ander écht wil begrijpen, moet je eerst jouw oordeel loslaten. Oordeelvrij zijn is onmogelijk. Ieder mens heeft (voor)oordelen. Maar als het je lukt om jouw oordelen even te parkeren, dan ontstaat er ruimte om de ander te begrijpen.

Je kunt een ander pas echt van diens rotsvaste geloof in het eigen gelijk weet los te weken, als je diegene echt begrijpt.